Blog

چکیده
یکی از بسترهای تولید علم و فناوری، ایجاد نهادهای حقوقی تشویقی مانند نظام حق اختراع است که منجر به جلب سرمایه‌گذاری فکری و مالی به این حوزه می‌شود. در توجیه نظام حق اختراع از مبانی مختلفی نام برده می‌شود اما نظام حمایتی جاری در ایران و سایر کشورها بیشتر از مبنای اقتصادی و نفع‌گرایی متأثر است. در این پژوهش پس از بررسی و نقد مبانی دیگر، به تبیین ادله و کارکردهای مبنای اقتصادی در توجیه نظام حق اختراع پرداخته و کارکرد آن در توسعه زیست‌فناوری بررسی شده است. علاوه بر این، به لحاظ اینکه مخالفت‌هایی کهنسبت به حمایت از اختراعات زیست‌فناوری ابراز می‌شود، بر سیاست‌گذاری‌ها در این حوزه اثرگذار بوده است، ادله این مخالفت‌ها نیز تبیین و نقد شده است.

کلیدواژه‌ها: مالکیت فکری، حق اختراع، زیست‌فناوری، مبنای اقتصادی حقوق، نفع‌گرایی

فهرست علائم اختصاری
کنوانسیون تنوع زیستی CBD (Convention on Biological Diversity)
قراردادهای تحقیقات و توسعه مشارکتی CRADAs (Cooperative Research and Development Agreements)
شورای تحقیقات علمی و صنعتی هند CSIR (Counsel of Scientific and Industrial Research)
دستورالعمل آزمایشگاه‌ها ]اتحادیه اروپایی[ CTD (Clinical Trials Directive)
مقررات گونه‌های گیاهی جامعه ]اروپایی[ CPVR (Community Plant Variety Rights Regulation)
دادگاه عالی اروپا ECJ (European Court of Justice)
کمیته اروپایی اخلاق در علم و فناوری نو EGE (European Group on Ethics in Science and New Technology)
کنوانسیون ثبت اختراع اروپایی EPC (European Patent Convention)
سازمان ثبت اختراع اروپایی EPO (European Patent Organisation)
گزارش پرونده‌های مالکیت فکری ]اتحادیه اروپایی[ FSR (Fleet Street Reports: Cases on Intellectual Property Law)
دی.ان.ای مکمل cDNA (Complementary DNA)
کشورهای در حال توسعه DCs (Developing Countries)
اسید دی‌اکسی‌ریبونوکلوئیک DNA (Deoxyribonucleic acid) سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی FDI (Foreign direct investment)
موافقت‌نامه عمومی تعرفه و تجارت GATT (General Agreement on Tariff & Trade)
موجودات اصلاح‌شده ژنتیکی GMOs (Genetically Modified Organisms)
مؤسسات تحقیقاتی مورد حمایت دولت ]کره[ GRI (government R&D institutions)
مؤسسه علم و فناوری کره KIST (Korean Institute of Science and Technology)
کشورهای با کمترین توسعه‌یافتگی LDCs (Least Developed Countries)
نظام ملی نوآوری NSI (National System of Innovation)
دفتر کاربرد تحقیقات و فناوری ORTA (Office of the Research and technology Application)
دفتر ارزیابی فناوری ]امریکا[ OTA (Office of Technology Assessment)
معاهده همکاری در زمینه ثبت اختراع PCT (Patent Cooperation Treaty)
تحقیقات و توسعه R&D (Research and Development)
گزارش پرونده‌های حق‌اختراع، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری]انگلیس[ RPCs (the Reports of Patent, Design and Trade Mark Cases)
موافقت‌نامه جنبه‌های تجاری حقوق مالکیت فکری TRIPs (Trade Related Aspects of Intellectual Property Rights)
کنوانسیون جهانی حمایت از گونه‌های جدید گیاهی UPOV Convention (International Convention for the Protection of New Varieties of Plant)
سازمان جهانی بهداشت WHO (World Health Organization)
سازمان جهانی مالکیت فکری WIPO (World Intellectual Property Organization)
سازمان جهانی تجارت WTO (World Trade Organization)

فهرست مطالب
پیشگفتار ‌ط
بیان مسئله ‌ط
پیشینه پژوهش ‌ی
سؤال‌های پژوهش ‌ل
فرضیات پژوهش ‌ل
فرضیه اصلی ‌ل
فرضیات فرعی ‌ل
روش پژوهش ‌م
سامانه پژوهش ‌م
مقدمه 1
فصل مقدماتی: مفاهیم و کلیات 4
گفتار اول: تعاریف 4
مبحث اول ـ مبنا 4
1 ـ تعریف مبنا 4
2 ـ مبنا و هدف 6
3 ـ مبنا و کارکرد 6
مبحث دوم ـ اختراع 7
1 ـ تعریف حق اختراع 7
2 ـ اختراعات قابل ثبت 7
3 ـ حقوق ناشی از ثبت اختراع 9
مبحث سوم ـ زیست‌فناوری 9
مبحث چهارم ـ اختراع زیست‌فناوری 11
1 ـ بررسی عنصر جدید بودن 11
2 ـ بررسی عنصر گام ابتکاری 11
گفتار دوم ـ پیشینه 12
مبحث اول ـ تاریخی 12
1 ـ تاریخچه زیست‌فناوری 13
2 ـ زیست‌فناوری در ایران 14
مبحث دوم ـ حقوقی 16
1 ـ سطح داخلی 16

2 ـ سطح بین‌المللی 18
الف ـ شروع ثبت نوآوری‌های زیست‌فناوری 18
ب ـ نظام بین‌المللی حمایت 18
گفتار سوم: مبانی حمایت 20
مبحث اول ـ مبنای حقوق طبیعی 22
1 ـ مشخصه‌های حقوق طبیعی 23
2 ـ نظریه کار 24
الف ـ نظریه کار و مالکیت‌های فکری 24
ب ـ نقد نظریه کار 25
3 ـ نظریه شخصیت 26
الف ـ نظریه شخصیت و مالکیت فکری 26
ب ـ نقد نظریه شخصیت 26
مبحث دوم ـ مبنای اقتصادی 27
مبحث سوم ـ رابطه مبانی به لحاظ آثار 28
بخش اول: بررسی مبنای اقتصادی حمایت از اختراعات 31
فصل اول: زیرساخت‌های مبنای اقتصادی 34
گفتار اول ـ نفع‌گرایی و مالکیت فکری 35
گفتار دوم ـ شواهد تاریخی نگاه ابزارگرایانه اقتصادی 35
گفتارسوم ـ مفهوم تحلیل اقتصادی حقوق 37
گفتار چهارم ـ مؤلفه‌های تحلیل اقتصادی حقوق 40
مبحث اول ـ محدودیت منابع 40
مبحث دوم ـ مبتنی بودن بر انگیزه 41
مبحث سوم ـ فرض عقلانیت اقتصادی 41
مبحث چهارم ـ آینده محوری 42
گفتار پنجم ـ نتایج تحلیل اقتصادی حقوق 43
گفتار ششم ـ تحلیل اقتصادی نهاد حق اختراع 45
گفتارهفتم ـ پاسخ برخی اشکالات 47
فصل دوم: نگاه اقتصادی (ابزاری) از منظر حقوق اسلامی 48
گفتار اول ـ روش شناسی 48
گفتار دوم ـ ظرفیت‌های فقه در پذیرش نهاد حق اختراع 50
مبحث اول ـ اصل نهاد حق اختراع 50
1 ـ استناد به قاعده لاضرر 50
2 ـ استدلال به اتلاف و تسبیب 52
مبحث دوم ـ تعیین گستره حمایت و مصادیق حق اختراع 53
1 ـ اهداف اقتصادی اسلام 53
2 ـ بنای عقلا 55
الف ـ تعریف 55
ب ـ شرایط 55
ج ـ بنای عقلا و مالکیت فکری 56
2 ـ عقل 57
الف ـ ماهیت 57
ب ـ عقل در قرآن و روایات 57
ج ـ عقل در فقه 58
د ـ معیارهای سنجش عقلی بودن احکام 59
هـ ـ عقل و مالکیت فکری 59
4 ـ مصلحت 62
الف ـ مصلحت در مقام تشریع و امتثال 64
ب ـ جایگاه مصلحت در کشف حکم شرعی 65
ج ـ جایگاه مصلحت در تطبیق و اجرای احکام شرعی 66
د ـ استناد به مصلحت در قانون‌گذاری 67
هـ ـ مصلحت‌های شرعی 69
و ـ مصلحت و مالکیت فکری 70
5 ـ اختیارات حکومت اسلامی 71
بخش دوم: کارکرد نظام حق اختراع در توسعه زیست‌فناوری با توجه به مبنای اقتصادی 75
فصل اول: کارکردهای عمومی نظام حق اختراع در توسعه 77
گفتار اول ـ نقش شرایط ثبت اختراع 78
مبحث اول ـ شروط سه‌گانه 78
مبحث دوم ـ شرط افشای اطلاعات 78
گفتار دوم ـ ترغیب تولید علم 79
گفتار سوم ـ ایجاد زنجیره تولید علم و فناوری 82
مبحث اول ـ گره زدن منافع عمومی و منافع مخترع 82
مبحث دوم ـ عناصر زنجیره تولید علم و فناوری 82
مبحث سوم ـ بستر اقتصاد مبتنی بر بازار آزاد 83
گفتار چهارم ـ تکمیل فرآیند تحقیقات و توسعه 85
مبحث اول ـ مفهوم تحقیقات و توسعه 85
مبحث دوم ـ تأثیر نظام حق اختراع بر فرآیند تحقیقات و توسعه 88
گفتار پنجم ـ انتقال فناوری 90
مبحث اول ـ نقش نظام حق اختراع در انتقال فناوری و رابطه دانشگاه و صنعت 90
مبحث دوم ـ قوانین و سیاست‌های امریکا برای ترغیب رابطه دانشگاه و صنعت 92
1ـ قانون بیه ـ دول 1980 93
2ـ قانون انتقال فناوری 1980 94
3ـ قانون انتقال فناوری فدرال 1986 95
4ـ قوانین و سیاست‌های دیگر تأثیر گذار بر انتقال فناوری 96
گفتار ششم ـ بررسی تجربیات برخی اقتصادهای در حال توسعه 97
گفتار هفتم ـ پاسخ یک شبهه 99
مبحث اول ـ منطق نظام حق اختراع 99
مبحث دوم ـ کارایی نظام حق اختراع در کشورهای مشابه 101
مبحث سوم ـ عدم وابستگی صنعت زیست‌فناوری 102
مبحث چهارم ـ سرزمینی بودن نظام مالکیت فکری 103
فصل دوم: کارکردهای اختصاصی نظام حق اختراع در توسعه زیست‌فناوری 105
گفتار اول ـ زیست‌فناوری، یک فناوری کلیدی 105
گفتار دوم ـ تحقیقات و توسعه در زیست فناروی: سرمایه‌گذاری پرخطر 106
گفتار سوم ـ تجربیات کشورهای در حال توسعه در توسعه زیست‌فناوری با کمک نظام حق اختراع 109
مبحث اول ـ نمونه‌ای از موفقیت نظام حق اختراع در ترغیب سرمایه‌گذاری مشترک 110
مبحث دوم ـ سیاست‌های توسعه زیست‌فناوری در هند 111
مبحث سوم ـ تجربیاتی از اثرات نظام حق اختراع در توسعه ژاپن 118
گفتار ششم ـ نظام حق اختراع و زیست‌فناوری کشاورزی 119
مبحث اول ـ اهمیت کشاورزی در ایران 119
مبحث دوم ـ ضرورت بکارگیریزیست‌فناوری در کشاورزی 120
مبحث سوم ـ کشاورزی و نظام مالکیت فکری 124
بخش سوم: بررسی ادله مخالفت با حمایت از اختراعات زیست‌فناوری با توجه به مبنای اقتصادی 126
فصل اول: منافع ملی درکشورهای جنوب 129
گفتار اول ـ بررسی ادله بیان شده 130
مبحث اول ـ لزوم توازن بین اختراعات داخلی و خارجی 130
مبحث دوم ـ عدم وجود زیرساخت‌ها 130
مبحث سوم ـ نقض حق بر توسعه 131
مبحث چهارم ـ لزوم اشتراک منافع 134
1 ـ مفهوم سرقت زیستی 135
2 ـ رابطه سرقت زیستی و نظام حق اختراع 136
گفتار دوم ـ راه‌حل‌ها 139
مبحث اول ـ حمایت بیشتر از اختراعات داخلی 140
مبحث دوم ـ کنترل قیمت‌ها 140
مبحث سوم ـ مجوزهای اجباری 142
مبحث چهارم ـ شرط بکارگیری 143
مبحث پنجم ـ اصلاح موافقت‌نامه تریپس 144
مبحث ششم ـ نظام‌های خاص 145
فصل دوم: ملاحظات اخلاقی 147
گفتار اول ـ تعریف اخلاق 148
گفتار دوم ـ علت طرح اخلاق در زیست‌فناوری 149
گفتار سوم ـ منبع عقلی و شرعی اخلاق 150
گفتار چهارم ـ رابطه نظام اخلاقی و حقوقی 152
مبحث اول ـ مقایسه قواعد اخلاقی و حقوقی 152
مبحث دوم ـ رابطه قواعد اخلاقی و حقوقی 154
گفتار پنجم ـ ملاحظات اخلاقی در زیست‌فناوری 155
مبحث اول ـ ملاحظات دال بر حرمت ذاتی 155
1 ـ دخالت در کار خدا 156
2 ـ دخالت در نظام طبیعت 157
مبحث دوم ـ ملاحظات دال بر حرمت ثانوی 159

1 ـ تأثیر بر سلامتی انسان 159
2 ـ مخاطرات زیست محیطی 161
مبحث سوم ـ ملاحظات راجع به ثبت اختراعات زیست‌فناوری 164
فصل سوم: فناوری‌هراسی 167
گفتار اول ـ پیشینه 167
گفتار دوم ـ مبانی فلسفی 169
مبحث اول ـ مبانی فناوری هراسی در غرب 170
مبحث دوم ـ مبانی فناوری هراسی در اسلام 171
1 ـ جهت داری علوم 172
2 ـ کالبدشکافی بسترهای تکنولوژی 174
گفتار سوم ـ دیدگاه مختار 176
گفتار چهارم ـ فناوری هراسی و زیست‌فناوری 180
نتیجه 186
فهرست منابع 188

پیشگفتار
بیان مسئله
با توجه به اهمیت محوری برخی فناوری‌ها از جمله زیست‌فناوری در پیشرفت و توسعه کشور همان طور که در اسناد بالادستی و چشم اندازها بیان شده است، فراهم کردن سازوکارهای حقوقی و قانونی منجر به رشد این علم، بستری است ضروری که نیل به اهداف تعیین شده، بدون وجود آن میسر نخواهد بود. یکی از این سازوکارهای ضروری، نظام حق اختراع است.
زیست‌فناوری یکی از فناوری‌های نو است که به علت ارزش افزوده بالا مورد توجه کشورهای پیشرفته و در حال توسعه جهان قرار گرفته است. مطابق اهداف و چشم اندازهای مربوط به رشد علمی کشور ما نیز، زیست‌فناوری یکی از فناوری‌های کلیدی در جهت توسعه کشور دانسته شده است. سرمایه‌گذاری کلان، نیروی انسانی متخصص و بسترهای حقوقی و حمایتی، زیرساخت‌های ضروری برای دستیابی به جایگاه مطلوب در این فناوری است. از این میان، خوشبختانه نیروی انسانی متخصص فراهم است و با سرمایه‌گذاری‌های دولت، قدم‌های اولیه و اساسی برداشته شده است. با این حال، زمینه های حقوقی لازم برای توسعه این علوم فراهم نشده و علم حقوق نتوانسته است به موازات پیشرفت‌هادر علوم و بالتبع ایجاد نیازهای جدید، به حل مسائل حقوقی و ارائه راه‌حل‌های کاربردی چون دکترین‌ها و قوانین متناسب با هر مورد بپردازد؛ ضمن آنکه به عقیده متخصصان این صنعت در کشور ما سرمایه‌گذاری‌هاو سیاست‌گذاری‌ها در این زمینه با ضعف اساسی روبرو است و این امر موجب شده کشور از قطار رشد زیست‌فناوری در سایر کشورهای در حال توسعه جا بماند.
سردرگمی مسئولان و برخی کارشناسان مرتبط با زیست‌فناوری در درک ضرورت حمایت از نوآوری‌های زیست‌فناوری و بعضا مخالفت‌های شدید با توسعه این فناوری از جانب آنان از دلایل عمده عقب‌ماندگی کشور و کندی پیشرفت در این حوزه است. مهم‌ترین علت تشتت در تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری‌ها عدم آشنایی افراد با مبنای حمایت به دلیل فقر پژوهش‌های بنیادی به نظر می‌رسد. اگرچه در زمینه پژوهش‌های کاربردی این حوزه نیز فقر زیادی وجود دارد که از آن جمله می‌توان به عدم دسترسی به آمارهای مختلف مرتبط با صنعت زیست‌فناوری کشور اشاره کرد، اما مشخص کردن مبنای حمایت اولین و مهم‌ترین قدم برای سیاست‌گذاری‌ و تصمیم‌گیری صحیح است. از این جهت هدف اصلی این پژوهش تحلیل و به دست دادن مبنای حمایتی مناسب شرایط کشور و نظام حمایتی کشور است.
پیشینه پژوهش
بدون فراهم بودن بسترهای حقوقی لازم، نیل به اهداف توسعه زیست‌فناوری میسر نخواهد بود و در این صورت در همان قدم‌های اولیه و اساسی باقی خواهیم ماند. مقدمه این مهم آن است که ابتدا در پژوهش‌های دانشگاهی، مبنای حمایتی و ظرافت‌های حقوقی یک نظام حمایتی مناسب به تفصیل تحلیل و تبیین شده باشد. اما همان طور که اشاره کردیم، تا جایی که تلاش نگارنده نشان می‌دهد پژوهش قابل ذکری درباره مبنای حمایتی در حوزه زیست‌فناوری انجام نشده است. اندک رساله ها و کتب مرتبط با موضوع نیز به ترجمه و گردآوری آن هم درباره شرایط نظام‌های حمایتی اکتفا کرده و ذکری از مبانی به میان نیاورده‌اند.اگرچه تکرار پژوهش در موضوع واحد نیزهنگامی که محققیمسئله‌ای را با فرضیهیا مبانی دیگر مورد تأمل قرار می‌دهد،یا اصولا به علت ضعف در مبانی و فرضیه‌های پژوهش قبل آن را تکرار می‌کند و یا همان فرضیه را در شرایط نوین مثلا با توجه به حوزه جغرافیایی جدید و مانند آن مطالعه می‌کند، می‌تواند به تولید علم بیانجامد.
در پژوهش‌های مرتبط با حقوق زیست‌فناوری، صرفا ترجمه و ذکر یک سری خطرات ادعایی دیده می‌شود که از طرفی نتوانسته‌اند خطرات ادعایی این فناوری را به جهت تخصصی بودن آن، به طور علمی بررسی کنند و از طرف دیگر مبانیحقوق بومی، شرایط داخلی و منافع ملی را در نظر نگرفته‌اند. این پژوهش‌ها اغلب با گردآوری مخالفت‌ها و موانع حمایت از نوآوری‌های زیست‌فناوری، دیدگاهی منفی راجع به سودمندی این فناوری اتخاذ و القاء می‌کنند. حتی کتابی که به عنوان بررسی جنبه‌های اخلاقی و حقوقی بیوتکنولوژی توسط ریاست سابق پژوهشگاه مهندسی ژنتیک و زیست‌فناوری تدوین شده است، تحت تأثیر همین پژوهش‌های ضعیف حقوقی، ارائه کننده دیدگاهی منفی نسبت به حمایت از نوآوری‌های راجع به زیست‌فناوری است.در فضای حاصل، تصمیم‌سازی ناشی از این منابع برای نهادهای مسئول و قانون‌گذاری، آنها را به مسیر درستی رهنمون نمی‌سازد.
دیدگاه‌های مخالف حمایت، اغلب گردآوری و ترجمه صرف برخی منابع غیرعلمی غربی و نیز مواضع گروه‌هایی از کشورهای جهان سوم است که خود از برخوردهای دوگانه و بی‌مبنا ناشی شده‌اند. این موارد متأسفانه بدون اینکه به وجود هر گونه پشتوانه فنی برای آن توجهی شود، و بدون تحلیل و بررسی دقیق مبنای آن و سپردن آن به محک مبانی بومی حقوقی و فقهی و مصالح کشور با اکتفا به کلی‌گویی و نقل قول دیگران ترجمه شده و بیشتر جنبه