«هُمایِ بالاترین درجهِ خوشبختی به دام ما افتد، اگه تورو گذری بر مقام ما افتد» (حافظ)
«همای خوشبختی» دو کلمه‌ای هستن که همه اونو شنیده‌ایم و بعضی وقتا در مثال‌ها و صحبت‌هامون ازش استفاده کرده‌ایم. «هما» همون پرنده‌ایه که نقش اونو در سرستون‌های تخت‌جمشید می‌توان دید.
حتی آرم و لوگوی شرکت هواپیمایی ملی ایران هم نقش هماست؛ در پاییز ۱۳۴۰، « ادوارد زهرابیان» معمار و طراح ایرونی ارمنی‌نسل، نقش هما رو به عنوان آرم هواپیمایی ملی ایران طراحی کرد.
آرمی که دارای سه اخلاق متفاوت سر عقاب، گوش‌های گاو و یال‌های اسبه.
«هما» یه پرنده افسانه‌ای نیس و یه موجود واقعی و بومی کشورمون ایرانه. پرندهای که از زمانای قدیم در باورهای مردم این سرزمین نشونه خوشبختی آدم‌های پاک‌نهاد آریایی بوده و پیش مردم صاحب کرامته.
مرغی که اسمش بارها در اشعار بزرگان ادب پارسی تکرار شده از جمله پرنده‌هاییه که دیدن اون خیلی راحت ممکن نیس و اینقدر کم دیده می‌شه که در افسانه‌ها دیده شدن اونو نشونه خوش یمنی دونسته‌ان.
شاید باحال باشه بدونین، در ادبیات داستانی قدیمی ایران اومده که هر گاه پادشاهی در می‌‌گذشت و وارثی واسه جانشینی نداشت، مردم رو در میدونی جمع و همایی رو رها میکردن؛ هما روی سر یا شونِه هر شخصی که می‌نشست اون فرد پادشاه اون سرزمین می‌‌شد.
اگه تصور می‌کنین که «هما» هم مثل «ققنوس» به داستان‌‌ها و اساطیر باستانی تعلق داره، باید بگیم که سخت از مرحله پرتین.
همای بر همه مرغان از اون شرف داره / که استخون خورد و جونور نیازارد (سعدی)
۱- هما چه نوع پرنده‌ایه؟
هما در واقعیت یه نوع لاشخوره که فقط استخون می‌خورد و یکی از بزرگ‌ترین اندام‌ها رو در بین پرندگان ایران داره.
به خاطر تغذیه خاص این پرنده به اون «استخون‌خوار» هم لقب میدن.
نام علمی هما Gypaetus Barbatus و نام انگلیسی اون Bearded vulture (کرکس ریشو) است.
هما که الان جزو پرنده‌های پشتیبانی شده ایرانه، بیشتر در ارتفاعات مناطق کوهستانی در حال پروازه.
۲- غذای اصلی هما استخوانه
۸۰ در صد از رژیم غذایی این پرنده رو استخون و مغز استخون تشکیل داده. اسید موجود در معده اون pH حدود یه داره بخاطر این مواد فشرده‌ای مثل استخون در کمتر از ۲۴ ساعت به طور کامل در معده هضم میشن.
این لاشخور استخون‌خور برخلاف دیگه کرکس‌ها بدون این دست اون دست کردن بر سر جسد حیوانات ظاهر نمی‌شه و به خوردن گوشت و لاشه اونا هم علاقه‌ای نداره. هما صبر می‌کنه تا بقیه کرکس‌ها و حیوانات لاشه‌خوار از لاشه دور شن، بعد با کمک منقار خود، تیکه‌ای از استخون رو جدا می‌کنه، به همراه استخون به آسمون پرواز می‌کنه و در بالای یه صخره توقف کرده، استخون رو روی سنگ رها می‌کنه تا استخون شکسته و به قطعات کوچیک‌تر خرد شه.
بعد استخون‌ها رو درسته می‌بلعد.
جالبه بدونین که کرکس‌های ریش‌دار بعضی وقتا واسه شکستن استخون‌ها محلی مخصوص هم دارن که اوساری می‌می گن (محل امانت‌گذاری استخون مرده).
هما از لاک‌پشت و مارمولک‌های کوچیک هم تغذیه می‌کنه.
۳- همای وحشی به پرهایش خاک سرخ می‌مالد تا ترسناک‌تر به نظر برسه
کرکس ریش‌دار در رنگ‌های جور واجور در جهان هست.
از سفید خالص گرفته تا نارنجی مایل به قرمز. خاک‌های شامل اکسید آهن روی این پرنده باعث می‌شه تا ظاهری خوفناک و ترسناک به خود بگیره.
هما با چنگال خود خاک رو بر می‌داره و به مدت یه ساعت اونو روی پر و بالش می‌مالد تا مطمئن شه که به رنگ نارنجی آتشین تبدیل شده.
البته این پرنده به دیگر مواد قرمز هم علاقه داره؛ مثل برگ‌ها و چوب‌های قرمز.
باید بدونین که حتی همای زندونی و در قفس کاری رو انجام می‌دهد و بخاطر این گفته می‌شه که این یه رفتار غریزیه نه اکتسابی.
۴- رنگ نارنجی پرهای هما نماد جایگاه و سن اون هستش
مالیدن خاک نارنجی به پرها با هدف استتار صورت نمی‌گیرد. بلکه محققان متوجه شده‌ان که اندازه و سن پرنده در شدت این رنگ موثره. فرض بر اینه که رنگ نارنجی یه جور نماد جایگاه و سن در میان کرکس‌های ریشو بشمار می‌رود.
به زبون دیگه، یکی از عادات هما موقع تمیز و مرتب کردن پرهای سینه‌اش به کار گیری ترکیبات آهن دار موجود در سنگ‌‌های مناطق کوهستانیه. اکسید آهن موجود در این گونه سنگ‌‌ها باعث می‌شه تا پرهای سطح شکمی پرندگان بالغ موجود در طبیعت به نارنجی پر رنگ تمایل داشته باشه.
این در حالیه که پرهای سطح شکمی پرندگان بالغی که در اسارت بزرگ میشن بسیار روشن‌تر از همنوعان آزاد خوده.
جالبه بدونین که حموم گل کردن هما به طور کامل مخفیانه و دور از دید دیگه جانوارانه و این اطلاعات هم از راه رصد کردن و زیرنظر گرفتن هماهای اسیر شده بدست اومده.
هما با مالیدن خاک به پر و بال خود علاوه بر نابود کردن حشرات ذره بینی موجود در میان پرهایش، باعث استواری و حفاظت بیشتر از پرهای آسیب دیده‌‌اش هم می‌شه.
البته، به این خاطر که اکسید آهن خاصیت عایق بودن سطح پرها رو در برابر باد از بین می‌برد، هما هیچ‌گاه شاه‌پرها و پرهای زیر بال‌‌هاش رو به این ماده آغشته نمی کنه.
۵- هما پرندهای یدونه‌همسریه
کرکس ریشو که در باور ایرونی‌ها نشون خوشبختی و خوشبختیه، عموما یدونه همسره و فقط یه بار در سال جفت‌گیری می‌کنه. بعضی وقتا، مخصوصا در بعضی نواحی کشور اسپانیا و فرانسه، کرکس‌های ریشوی مجرد به زوجی دیگه ملحق میشن و نقش شوهر دوم مرغ ماده رو اجرا می‌کنن. همای ماده همسر دوم رو می‌پذیرد به این خاطر که شانس تخم‌گذاری اونو افزایش می‌دهد و به صورت دو جانبه مورد پشتیبانی هر دو شوهر خود قرار می‌گیرد.
باید بدونین که همای ماده بیشتر از سه تخم نمی‌تونه بزاره و همه تلاش خود رو می‌کنه تا هر سه تخم به جوجه تبدیل شن. هر دو جنس نر و ماده در کار تغذیه جوجه همکاری دارن. البته گفته می‌شه در لونه‌هایی که بیشتر از یه جوجه هست، جوجه کوچیک‌تر به وسیله جوجه بزرگ‌تر از بین می‌رود. جوجه باقی مونده هم عموما پس از ۱۰۷ تا ۱۱۷ روز توان پرواز کردن رو پیدا می‌کنه.
همای نر و ماده لونه خود رو در شکاف صخره‌های دورافتاده یا بر بلندی‌های دور از دسترس می‌سازند و بشدت از آشیانه و جوجه‌های خود مراقبت می‌کنن.
۶- هما یکی از بزرگ‌ترین کرکس‌های دنیای قدیمه
هما یه پرنده بزرگ اندام س که ممکنه قد اون به ۱٫۲ متر هم برسه. درازای بال‌های این پرنده بین ۲ تا ۳ متره و وزنی حدود ۴٫۵ تا ۷ کیلوگرم دارن.
از نظر ریخت‌شناسی هما به دیگر لاشخورها شباهت چندانی نداره. پرنده بالغ دارای بال‌‌هایی کم عرض، دراز و تقریبا نوک تیزه که همونجوریکه گفتیم طول بال‌های باز اون به ۳ متر هم می‌رسد.
دم هما بلند و لوزی شکله. سطح پشتی بال‌ها و دم به رنگ مشکی براق، سطح شکمی نارنجی مایل به زرد و سینه به طور کامل نارنجی رنگه. سر و گردن این لاشخور برخلاف دیگه کرکس‌ها از پر پوشیده شده و برهنه نیس.
دلیلش هم اینه که هما لاشه‌خوار نیس و از استخون تغذیه می‌کنه.
هما گردنی نارنجی رنگ داره دو رشته پر مشکی شکل دو رشته سبیل از دو طرف منقارش آویزانه.
پرندگان نابالغ سر و گردنی به طور کامل مشکی رنگ دارن.
۷- یکی از کرکس‌های مثل هما، کرکس مصریه
هما خاندان و نسل محدودی داره که Accipitridae نامیده می‌شه. کرکس‌های مصری با پرهای به طور کامل سفید و سر و گردن زرد یکی از خونواده‌های نزدیک به هما به حساب می‌روند. برخلاف پسرعموهای خود، این کرکس‌ها کوچیک و ریزجثه هستن. اونا بیشتر زیر دو کیلوگرم وزن دارن و طول بال‌هاشون هم بیشترین حد ۲ متره. از این رو کوچیک‌ترین نوع کرکس در جهان بشمار می‌روند.
۸- هما میتونه ۴۵ سال عمر به درد بخور داشته باشه
پرنده خوشبختی میتونه ۴۵ سال در دنیا زندگی کنه.
این در حالیه که میانگین عمر به درد بخور دیگه کرکس‌های وحشی جهان ۲۱٫۴ ساله. مرگ‌های رودتر از موعد این پرنده عموما بدنبال خطرات و حوادث به وجود اومده به وسیله طبیعت یا شکار اونا به وسیله آدم روی می‌دهد.
۹- شکار غیر قانونی هما باعث شده تا گونه در حال نابودی بشمار بره
در گذشته اروپایی‌ها بر این باور بودن که هما نوزادان آدم رو می‌خورد بخاطر این مردم تلاش میکردن به هر طریقی شده این کرکس رو از بین ببرن. بخاطر این از دهه ۱۹۹۰ میلادی تعداد هما در بخش شرقی اروپا رو به نابودی گذاشت.
اما الان، اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) اونو به عنوان جانداران تحت پشتیبانی دسته بندی کرده.
۱۰- به گفته رئیس قبلی اتحادیه پرنده‌شناسی بریتانیا هما میتونه پرنده خونگی هم باشه
توماس لیتلتون پویز، چهارمین بارون لیلفورد، به سفر و مطالعه در مورد پرنده‌ها علاقه بسیار زیادی داشت. اون بیشتر مواقع در مورد شکارها و پرنده‌های خونگی خود مطالبی می‌نوشت. یه بار به طور اتفاقی صاحب یه جفت هما شد و بعدا اعلام کرد که این لاشه‌خوارها پرنده‌های بسیاری خوبی واسه نگهداری در خونه هستن.
در آخر هم بد نیس بدونین، دانشنامه پرندگان ایران نوشته: هر چند در کشور ما آمار دقیقی از تعداد و پراکندگی پرندگان، به خصوص پرندگان شکاری در دست نیس، اما این باور که چند ساله هیچکی هما رو در منطقه البرز مرکزی و یا ارتفاعات دیگه البرز ندیده هم به طور کامل اشتباهه.
هما پرندهای است که در ارتفاعات بسیار بالای مناطق دور افتاده کوهستانی زندگی می‌کنه و مشاهده اون واسه مردم عادی ممکن نیس.
از طرف دیگه بعضی خبرهای غیر کارشناسی در روزنامه‌ها، مجلات و سایتای مربوط به محیط زیست باعث شده تا تصوری غلط از وضعیت این پرنده در ایران به وجود بیاد.
هما درزمان ۴ سال گذشته بارها به وسیله علاقه‌مندان و کارشناسان پرنده شناسی، رکورد شده.
حال بد نیس بدونین که بدیش اینه حدود ۳۰ ساله از گونه‌ای لاشخور ساکن در استان سیستان و بلوچستان با نام لاشخور پشت سفید هیچ رکوردی وجود نداشته.
